Nieuws - Uit ons verleden (8-2): 300 jaar kerk (deel 2)
Kleine kerkgeschiedenis van Donkerbroek 1500 – 1720 deel 2
INLEIDING
We schrijven A.D. 1500. In de laatste jaren is er wel wat veranderd in Friesland. Op 17 maart 1498 verkrijgt Hertog Albrecht van Saksen, (Afb. 1) voor 250.648 gouden guldens en (niet te vergeten) 4 stuivers, van Philips, Aartshertog van Oostenrijk, alle rechten op de landen van Oostergo, Westergo, Zevenwouden en Stellingwerf (gebieden in het huidige Fryslân) en op nog een aantal Friese landen langs de kust tot in Denemarken (Afb. 2).
In de zomer van 1498 veroveren de Saksische troepen, onder commando van Wilwort Von Schaumburg, nagenoeg heel Friesland. Eind 1498 wordt Albrecht aangenomen als gubernator en potestaat (= gouverneur, landheer) en in juli 1499 vindt de inhuldiging plaats.
Dit alles betekende het einde van eeuwen Friese vrijheid. Zo ook van de ‘Vrije Natie der Stellingwerven’ (titel van boek uit 1952 van T.H. Oosterwijk, later burgemeester van Ooststellingwerf). Stellingwerf werd een van de grietenijen in Friesland. In 1517 volgt de opsplitsing in Stellingwerf-Oosteynde en Stellingwerf-Westeynde.
Donkerbroek in 1500
Donkerbroek is een van de 20 dorpen in Stellingwerf. Als dorp bestond het al in 1408, zoals u bekend kan zijn. Zo niet, ga dan naar de rubriek ‘Geschiedenis ‘ op deze site.
We weten nauwelijks iets over ons dorp in die tijd. Aantal inwoners? Was het dorp al gesitueerd op de huidige plaats? Of lag het dichter bij de Tjonger? En waar stond de kerk in 1500? Goede vragen, maar te beantwoorden niet eenvoudig. Het probleem is dat er geen schriftelijke bronnen zijn die ons een antwoord kunnen aanreiken. Bv. kerkboeken. Kaarten uit die tijd waarop ook kerken werden vermeld zijn er niet. In het Aartsbisschoppelijk Archief in Utrecht (gevestigd in het Utrechts Archief) ook niets gevonden.
Op deze plaats gaan we de al bijna 100 jaar durende discussie over waar dorp en kerk oorspronkelijk lagen niet behandelen. Voor de geïnteresseerde voeg ik aan deze aflevering den lijstje met literatuur toe. Slechts dit wil ik melden: bij de laatste grote restauratie van het kerkgebouw in 2007/2008 trof men in de grond bewijzen aan voor de stelling dat vóór 1714 (herbouw kerk) de kerk al op die (huidige = 2014) plaats moet hebben gestaan. Tijdens de viering van de 300ste verjaardag van het gebouw lichtte Jouke Jongsma dit nog eens toe. O.a. werden restanten van wat een altaar zou kunnen zijn geweest gevonden.
Parochie Donkerbroek
De parochie Donkerbroek behoorde tot het bisdom Utrecht. Bisschop in 1500 was Frederik van Baden. Donkerbroek lag in het Oversticht, het deel van het bisdom in het noorden van het land. Het bisdom Utrecht was al vele eeuwen onderverdeeld in zgn. aartsdiakonaten, d.w.z. delen van het bisdom waarin de aartsdiaken taken van de bisschop waarnam. Donkerbroek behoorde tot het aartsdiakonaat van ‘St. Marie’ dat o.a. Drente, Stellingwerf en Noord-West Overijssel omvatte.
De oudste (overigens schaarse) berichten over de parochie Donkerbroek treffen we aan in het ‘Register van proclamatiën en institutiën en beneficiën ………….., 15e eeuw – 1539’, 1e deel. Het handschrift bevindt zich eveneens in eerder genoemd archief te Utrecht. In dit handschrift werd (uitgebreid en in het Latijn) aantekening gehouden van de installaties van nieuwe pastoors in de parochies.
De oudste notitie betreffende Donkerbroek die we er in aantreffen is gedateerd: 1500 Mei 16. In het handschrift aan te treffen op folio ix r. Een korte samenvatting (in het Nederlands) van de tekst haalde ik uit B.M. de Jonge van Ellemeet ‘Institutiën en …….’ (zie lijst overige literatuur aan het slot van deze aflevering). Wat tussen [ ] staat is van mijn hand.
We lezen : ‘Institutie van Mr. Hovynck tot de parochiekerk van Dumbrock [!], krachtens presentatie van fabrieksmeesters [zoiets als de huidige kerkrentmeesters] en ‘burones’ [staat in Latijnse tekst. De gelatiniseerde vorm van ‘buren’ = de gezamenlijke inwoners/leden?] der parochie, met bevel tot inbezitstelling bepaaldelijk aan Henricus ten Velde, cureit [pastoor] te Vullenhoe [Vollenhove]’.
Een notitie gedateerd 1508 Juni 10, betr. institutie van Henricus Gerardi, is interessant omdat er sprake is van: ‘…………een eeuwige vicarie [ = een afgezonderd vermogen van de kerk waarvan de opbrengst levensonderhoud voor de pastoor was. Deze moest dan aan een bepaald altaar missen enz. opdragen] op het St. Maria-altaar in de parochiekerk van Dunckerbrock’. Hierboven vertelde ik dat bij de restauratie van de kerk in 2007/2008 in de grond restanten van wat een altaar kan zijn geweest waren aangetroffen.
Nog interessanter is echter de tekst op folio xviij r/v in genoemd register. Hierboven is het begin van folio ix r afgedrukt (Afb.3). Het bevat de tot nu toe oudst bekende vermelding van de patroon van de kerk, van de heilige waar de kerk naar was genoemd. Het bericht meldt dat (hier in vertaling) Gherardus Johannis Is geïnstalleerd. In het origineel valt te lezen: ‘…….Geradus Johannis ……. ad parochia…………santi Laurentij in Dobrock’. Als u goed kijkt kunt u op de regels 3 en 4 de woorden ‘parochia’ en ‘santi Laurentij in Dobrock’ wel vinden. In de uitvergroting kunt u het nog beter zien. De kerk had dus als patroonheilige of beschermheilige de vroegchristelijke martelaar St. Laurentius (1). Na de restauratie in 2007/2008 herkreeg de kerk de naam van St. Laurentius, maar dan in het Fries, dus: Laurenstsjerke.
De laatste notitie welke ik vond in het Institutie-register is van 1567. Maar zover zijn we nog niet.
Ten slotte
In aflevering 3 wil ik u wat vertellen over de Benificiaalboeken Friesland 1534 en over het korte bestaan van het bisdom Leeuwarden. Dus het stuk geschiedenis totdat, in 1580, Friesland van katholiek gereformeerd wordt.
Bijlage: Originele bronnen
Voetnoten
(1) In ‘op ’e hichte’, dorpskrant van Donkerbroek, 6e jaargang, nr. 9, oktober 1998 vertelde ik u, in de rubriek ‘Straatnaam: echo uit het verleden’ het een en ander over de naamgever van de Laurenstsjerke
Geplaatst op: 02 Juni 2014